Geçen hafta sonu gerçekleşen Şilideki anayasa referandumunun tartışılması sol çevrelerde devam edilmektedir. Birçok sosyalist ve aydın çevrelerde Dünyanın en iyi anayasası olarak desteklenen bu anayasanın ret edilmesi nedenleri üzerinde yerel ve genel sorgulama hala sürüyor. Brakın K. Kıbrısta kimsenin haberi dahi duymak istemediği koşulları: dünya solu birçok özeldeki Şili gelişmelerinde olduğu gibi, kendine de dersler alma adına, referandumun yankısnı hala sorgulayarak canlı tutmaya devam ediliyor. Ben bugün Duvar gazetesinden Yeni Yaşam gazetesine varan bazı makaleler daha okudum. Her okuyuş, yeniden bazı eksiklerle değinilmesi gereken olgu da yakalıyorum. Fakat, daha ilk duyduğum andan itibaren yazdığım makalenin de doğru tesbitlerle kavramam da beni bana öven kendi gerçeğim de oldu.
Şilide kurucu meclisin yaptığı anayasa, geçen hafta sonu referanduma sürüldü. Sonuçta hem de Y.62 cıvarında oyla ret edildi. Katılımın Y.88 düzeyinde olması da öteki önemli sayısal sorundu. Katılımın zorunlu kılınması da yoğunluğu yaratan önemli etkendi. ÇOmskiden öteki dünya aydınlarının “en iyi anayasa” tesbitini yapan ve desteklenmesi için çağrı konulan bu anayasa elbet karşıt sermaye cepesinin de politik tutumlarını gözardı etmemek önemlidir. Bu konuda önemli tesbitleri hafta başı makalemde yaptım. Doğrusu her yazanın da bu çerçevede yorum yapması da bana moral vrdi. Ancak, okuduğum birçok m makale neden değişmese de bazı yeni bulguların da bilinmesinin önemi de aklıma yatıyor. En azından alınacak dersler ve bazısı da konuşmasak da bize hiç yabancı olmayan düşünceler oluşunun da beni yönlendirdiğini teslim edecem.****
Özellikle şu önemli eksik bilgiyi ekleyelim: Şilinin sömürgeciliğe veya bağımsız olma süreci öteki bölge ülkelerinden farklı zeminde oldu. Şili dışındaki ülkeler ispanya veya Amerikaya karşı mücadele vererek bağımsız oldu. Şili ise Latin Amerikdaki Bolivya ve Kolonbiya gibi ülkelerden toprak alarak kurulan bir devletdir. aaAnti olmada ispanya veya genel Avrupa mücadelesi öncelikli değildi. İkinci nokta da yine Şilide yerel halkların yoğunluğu öteki Latin Amerika ülkelerine göre daha az. Hat ta mücadelelerde de sesleri daha az çıkmaktadır. Bu nedenle Şili anayasasında konulan çok ulusal yapılı devlet olayına birçok değilse bile bazı Şilinin tereddüt sonucu hayıra yöneldiği anlaşılıyor.
Gelelim önemi olup genelde hiçbir ülkede dikate alınmayan seçime katılmayanı zorla katma sonucu denkleme yansıyışa: Şilideki örneğin kurucu meclis kurulurkan oy kabulü Y.78 cıvarında oldu. Katılım ise Y.52 cıvrı oldu. Buna karşılık, referanduma katılın Y.88 olurken, Hayır diyenler Y.62 oldu. Kurucu meclis oylamasına katılani ile referandumda oy kulanan farkı önemlidir. Referanduma katılanların önemli kısmı kurucu meclis konusunda tercihi hayır deyerek belirti. Bu bize şu gerçeği de işaret ediyor: çekimser veya katılmayanlar önemli konularda bilgisizlik ve korku nedeniyle çoğukez oylarını resmen sistem lehine kulanırlar. Üstelik, Şili anayasası oldukça yüklüydü. Elidörtbin kelimeden oluştu. Okumak zordu. Bunu kulanan sermaye de istediği konuyu saptırtıp, bir endişeli lafla korku ve tereddüt yaratma olasılığını kulanıyor. Şili referandum öncesi Şili tek ulus olayını veya yerli haklara verilecek haklarla birçok kesimin mülklerine dokunulacağı, birçok hakın kaybedileceği ve kürtajın sonunda fuhuş sektörünün yaygınlaşacağı gibi tek madeden saldırının da etkili olduğu anlaşlıyor.
Sağın önemli başka bir siyasal taktiğini de akıldan çıkarmamak gerekir: Şilide halk sokağa çıktı ve değişim istiyordu. Bu tepkinin devrime dönüşmemesi için eski yönetim önce baskı kulandı. Tutmayınca da görünürde anayasa değişimini ve seçimleri kabule dek geldi. Hat da yönetim bu fırtınayı durdutma adına kurucu meclisin anayasayı yapmasına dek geriledi. Maksat, tepkileri sistem içi tutup durdurmak ve sonra karşı hamleleri yapmaktı. Öyle de oldu. Özellikle Kurucu meclis sonrası hemen toparlama oldu. Anayasa konusunda paralar döküldü, yalanalr saçıldı ve insanlara göre korkuyu işleyecek ilkelerle saldırılar merkeze yoğunlaştırıldı. Yerli halk, kadın hakları, mülk tehlikesi ve kürtaj bazı önemli kurallardı. Buna karşılık sol eksen kırılmaya başlandı. Tarihi sosyaldeokrat teslimiyet yeniden yaşandı. Bazı sistem saldırıları ile sosyalist olma ikileminde, sisteme sığındılar. Anayasanın tümü değil de olumsuz madelerin değiştirilmesi sınırına çekildiler. Bu önmeli kırılmaydı.
Tüm bunların toplamında, seçimi kazanan Boreksin resmen bazı yetersiz kalma ile poletik tereddüt sonucu, giderek kitlesel tarafsız olanları sağ eksene hayıra yönelti. Bu koşullar önemlidir. Bunları okuyarak ancak Şili anayasa referandumunu yorumlama şansımız var. Ayrıca, salt anayasa değişimle sistemde kalarak sola fazla yönelemeyeceğini de Şili tıpkı barışçıl geçiş gibi bize tarih yazdırtarak kafamıza ders olarak yazdırtı. Bu konuda K. Kıbrıslıların önemli alacakları dersler de elbet vardır. Tabi almak isterlerse.
