21. Yüzyılın en etkili Marksistlerinden biri olan Antonio Gramsci, 1891’de Sardinya’nın küçük Ales kasabasında doğdu. Gramsci’nin çalışmaları, Marksist bir siyaset hakkında düşünme biçimimizi dönüştürdü. Rus Devrimi “geri kalmış” Rusya’da gerçekleşmişti ve bu nedenle sermayeye olduğu kadar “eski rejime” karşı da bir devrimdi. Bu nedenle Gramsci, Batı Avrupa’nın gelişmiş bölgelerinde devrimci bir hareketin nasıl inşa edileceği sorusuyla boğuştu. Özellikle de onun “hegemonya” kavramı bunlar arasında en etkili olanıdır. The Hard Road to Renewal’da yayınlanan bu yazısında Hall, Gramsci’nin görüşlerini Thatcher’ın “gerici modernleşmesini” analiz etmek için genişletir. Pek çok kişinin yeni bir sol modernitenin nasıl inşa edileceği sorusuyla uğraştığı bir çağda, Gramsci ve Hall her zamanki gibi güncelliğini korumaktadır.
Bu, Antonio Gramsci’nin fikirlerinin kapsamlı bir açıklaması ya da bugün Britanya’daki siyasi durumun sistematik bir anlatımı değildir. Bu, Gramsci’nin çalışmaları ışığında -Gramsci’nin perspektifinden- Sol’un karşı karşıya olduğu bazı kafa karıştırıcı ikilemler hakkında ‘yüksek sesle düşünme’ girişimidir. Gramsci’nin basit bir şekilde ‘cevaplara sahip olduğunu’ ya da mevcut sorunlarımızın ‘anahtarını elinde tuttuğunu’ iddia etmiyorum. Sorunlarımızı Gramscici bir şekilde ‘düşünmemiz’ gerektiğine inanıyorum -ki bu farklı bir şey. Gramsci’yi (uzun zamandır Marx’ı kötüye kullandığımız gibi) doğru zamanda bize avutan ve uygun alıntıyı sunacak bir Eski Ahit peygamberi gibi kullanmamalıyız. Bu ‘Sardunyalı’yı kendine özgü ve eşsiz siyasi formasyonundan koparıp 20. yüzyılın sonuna ışınlayamayız ve ondan sorunlarımızı bizim için çözmesini isteyemeyiz. Özellikle de onun düşüncesinin tüm itici gücünün genellemelerin bir konjonktürden, ulustan veya çağdan diğerine kolayca aktarılmasını reddetmek olduğu düşünülürse.
Gramsci’yle ilişkili olarak benim siyaset üzerine düşünme biçimimi gerçekten dönüştüren şey, onun Hapishane Defterleri‘nde ortaya çıkan sorudur. Marx ve Lenin’in klasik metinlerine baktığınızda, Birinci Dünya Savaşı’nın sonundan itibaren devrimci bir tarihsel gelişimin ortaya çıktığını görürsünüz. Ve gerçekten de olaylar böyle bir gelişmenin meydana geldiğine dair önemli kanıtlar sunmuştur. Gramsci bu ‘proleter an’a aittir. Bu an, 1920’lerde Torino’da ve Gramsci gibi insanların, o zamanlar modern üretimin en ön saflarında yer alan endüstriyel işçi sınıfının öncü birlikleriyle temas halinde olduğu diğer yerlerde -eğer yöneticiler ve politikacılar yoldan çekilirse- bu proleter sınıfın dünyayı yönetebileceğini, fabrikaları ele geçirebileceğini, toplumun tüm mekanizmasını ele geçirebileceğini, onu maddi olarak dönüştürebileceğini ve ekonomik, toplumsal, kültürel, teknik olarak yönetebileceğini düşündükleri yerlerde meydana geldi. 1920’lerle ilgili gerçek şu ki, ‘proleter an’ neredeyse gerçekleşiyordu. Birinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde ve sonrasında, böyle bir sınıfın önderliğinde dünyanın -Rusya’nın 1917’de Sovyet devrimi tarafından dönüştürüldüğü gibi- dönüştürülüp dönüştürülemeyeceği gerçekten merak konusuydu. Bu, tarihe proleter bakış açısının geldiği andı. Defterler‘de Gramsci’nin sorusu olarak adlandırdığım şey, bu anın ardından, özellikle Batı Avrupa’nın ileri sanayi kapitalist toplumlarında tarihin bu şekilde gitmeyeceğinin anlaşılmasıyla ortaya çıktı. Gramsci o anın geri dönüşüyle, başarısızlığıyla yüzleşmek zorundaydı; yani böyle bir anın geçip gittiği ve bir daha asla eski biçimiyle geri gelmeyeceği gerçeğiyle. Gramsci burada tarihin kendisinin devrimci karakteriyle yüz yüze geldi. Bir konjonktür ortaya çıktığında, ‘geri dönüş’ yoktur. Tarih vites değiştirir. Zemin değişir. Yeni bir anın içindesinizdir. Elinizin altındaki tüm ‘aklın kötümserliği’ ile ‘konjonktürün disiplinine’ ‘şiddetle’ katılmak zorundasınızdır.
Buna ek olarak (ve bu, onun düşüncesinin bugün bizim için bu kadar geçerli olmasının ana nedenlerinden biridir) Gramsci, Sağ’ın -özellikle de Avrupa faşizminin- bu yenilgiyi hegemonize etme kapasitesiyle yüzleşmek zorunda kalmıştır.
Yani burada devrimci tasarının tarihi bir tersine dönüşü, yeni bir tarihsel konjonktür ve Sol’dan ziyade Sağ’ın egemen olabildiği bir an söz konusuydu. Bu, tüm referans noktalarının, öngörülerin yerle bir olduğu Sol için tam bir kriz anı gibi görünür. İçinde yaşamaya başladığınız siyasi evren çöker.
Britanya’da solun tam olarak aynı durumda olduğunu söylemek istemiyorum ancak çarpıcı biçimde benzer bazı özellikleri fark ettiğinizi umuyorum, çünkü bu iki durum arasındaki benzerlik, Hapishane Defterleri meselesini bugünkü durumumuzun ne olduğunu anlamamıza yardımcı olacak kadar ufuk açıcı hale getiriyor. Gramsci bize bulmacayı çözecek araçları değil, 1980’lerin ve 1990’ların siyaseti hakkında doğru türden sorular sormamızı sağlayacak araçları verir. Bunu da dikkatimizi bu ana özgü ve farklı olana yönelterek yapar. Farklılığa olan bu dikkat konusunda her zaman ısrarcıdır ki bu, Britanya’da Sol’un henüz öğrenemediği bir derstir. Sağın sadece her zaman bizimle birlikte olduğunu değil, aynı zamanda her zaman tamamen aynı olduğunu düşünme eğilimimiz vardır; aynı insanlar, aynı çıkarlara sahip, aynı düşünceleri paylaşıyorlar. İngiliz Muhafazakarlığının dönüşümünü yaşıyoruz -yani neo-liberal ve monetarist ‘devrimler’ yoluyla modern dünyaya kısmi adaptasyonunu. Thatcherizm, Muhafazakârlığı ve Muhafazakâr Parti’yi yeniden inşa etti. Sert yüzlü, faydacı, küçük burjuva iş insanları artık yönetimdedir, keklik avlayan, avcılık ve balıkçılık yapan sınıflar değil. Her ne kadar bu dönüşümler gözlerimizin önünde siyasi mücadele alanını değiştiriyor olsa da farklılıkların hiçbir şey üzerinde gerçek bir etkisi olmadığını düşünüyoruz. Eski egemen sınıf siyasetinin aynı şekilde devam ettiğini söylemek hala daha ‘solcu’ hissettiriyor.
Diğer taraftan Gramsci, farklılığın ve özgüllüğün önemli olduğunu biliyordu. Dolayısıyla, “Gramsci Thatcherizm hakkında ne derdi?” diye sormak yerine, Gramsci’nin farklılık kavramına, tarihsel bir konjonktürün özgüllüğüne olan bu vurgusuna dikkat etmeliyiz; yani farklı güçlerin konjonktürel olarak, üzerinde farklı bir siyasetin oluşması gereken yeni bir zemin yaratmak üzere nasıl bir araya geldiğine. Gramsci’nin siyasi yaşamın doğası hakkında bize sunduğu ve bizim de yol alabileceğimiz içgörü budur.
Öncelikle Thatcherizm ve Yeni Sağ projesi ile ilgili olarak ve ikinci olarak da Sol’un krizi açısından ‘Gramsci’nin dersleri’nin ne olabileceğini söylemek istiyorum. Burada Thatcherizm’den anladığımın sadece keskin ucunu ön plana çıkarıyorum. 1970’lerin ortalarından itibaren Sağ’da yeni bir siyasi projenin ortaya çıkışını ele almaya çalışıyorum. Proje derken (Gramsci’nin uyardığı gibi) bir komplodan bahsetmiyorum. İngiliz siyasetinde yeni bir gündemin inşasını kastediyorum. Bayan Thatcher her zaman kısa süreli bir seçim dönüşünü değil, uzun süreli bir tarihsel iktidar işgalini hedeflemiştir. Bu iktidar işgali sadece devlet aygıtlarına hükmetmekle ilgili değildi. Aslında proje, ilk aşamalarda, Thatchercı görüşe göre refah devleti ve Keynesçilik tarafından derinden yozlaştırılmış ve böylece İngiliz halkının ‘yozlaşmasına’ yardımcı olmuş olan devlete karşı örgütlendi. Thatcherizm, eski Keynesyen refah devletine, kendi görüşüne göre 1960’lara hakim olan sosyal demokrat ‘devletçiliğe’ karşı çıkarak ortaya çıktı. Thatcherizm’in projesi, toplumu yeniden yapılandırmak için devleti dönüştürmekti; savaş sonrası oluşumun tamamını düzeltmek, yerinden etmek; 1945’ten itibaren yürürlükte olan siyasi uzlaşmanın – emek ve sermaye arasındaki tarihi uzlaşmanın – temelini oluşturan siyasi kültürü tersine çevirmek.
Amaçlanan tersine çevirmenin derinliği çok büyüktü; bu yerleşimin temel kurallarının, onu destekleyen toplumsal ittifakların ve onu popüler kılan değerlerin tersine çevrilmesi. Kitap yazan insanların tutum ve değerlerini kastetmiyorum. Sıradan günlük yaşamda nasıl hayatta kalacaklarını, kendilerine en yakın olanlara nasıl bakacaklarını hesaplamak zorunda olan insanların fikirlerini kastediyorum.
Thatcherizmin sıradan ortak duyuyu tersine çevirmeyi amaçladığını söylerken kastedilen de budur. İngiliz halkının ‘ortak duyusu’, son savaşın 1930’ların eski kötü günleri ile şimdi arasında bir bariyer oluşturduğu fikri etrafında inşa edilmişti. Yani refah devleti kalıcı hale gelmişti ve insanların ihtiyaçlarını, toplumun ihtiyaçlarını ölçmek için piyasa kriterini kullanmaya asla geri dönmeyecektik. Piyasaya karşı koymak, onu değiştirmek için her zaman ek, artan, kurumsal bir güç -toplumun genel çıkarını temsil eden devlet- olmak zorunda kalacaktı. Sosyalizmin 1945 yılında kurulmadığının gayet iyi farkındayım. Sosyal demokrasi refahının kabul görmüş, popüler tabanından bahsediyorum; bu taban, adı konmaya değer herhangi bir sosyalizmin üzerine inşa edilmesi gereken gerçek, somut zemini oluşturdu. Thatcherizm, bu projeyle mücadele etmek, ona karşı çıkmak, mümkün olan her yerde onu yıkmak ve yerine yeni bir şey koymak için bir projeydi. Siyasi alana sadece iktidar için değil, halk otoritesi için, hegemonya için tarihi bir yarışla girdi.
Bu, aynı anda hem gerici hem de ilerici olan bir projedir – ki bu da Sol’un kafasını karıştırmaktadır. Gericidir çünkü bazı önemli açılardan bizi geriye götürmektedir. İngiliz halkının önünde, 20. yüzyılın sonunda, geleceğin en iyi getirisinin ikinci kez ‘Seçkin Victorialılar’ olmaları olduğu fikrini savunmak, geriye gitmekten başka bir şey değildir. Bu son derece gerici, eski ve arkaik bir yaklaşımdır.
Ama yanlış anlamayın. Bu aynı zamanda bir ‘modernleşme’ projesidir. Gerici bir modernleşme biçimidir. Çünkü Thatcherizm aynı zamanda İngiliz toplumsal formasyonuna ilişkin en derin tarihsel gerçeklerden birine, yani modern burjuva uygarlığı çağına hiçbir zaman tam anlamıyla giremediğinin de farkındadır. Moderniteye geçişi hiçbir zaman gerçekleştiremedi. Gramsci’nin ‘Fordizm’ olarak adlandırdığı ileri kapitalizmin uygarlığını ve yapılarını hiçbir zaman gerçek anlamda kurumsallaştırmadı. Eski endüstriyel ve siyasi yapılarını asla dönüştürmedi. Hiçbir zaman ABD’nin ve başka bir yoldan (‘Prusya yolu’) Almanya ve Japonya’nın yaptığı gibi ikinci bir kapitalist-endüstriyel-devrim gücü haline gelemedi. Britanya, 19. yüzyılın sonunda hem kapitalizmi hem de işçi sınıfını yeniden şekillendiren o derin dönüşümü hiçbir zaman yaşamadı. Sonuç olarak Bayan Thatcher, bugün Britanya’da, halkımız için modernitenin nasıl bir şey olacağına dair bir siyaset ve imaj inşa etmekle ilgili ciddi bir siyasi proje olmadığını biliyor. Ve Thatcherizm, yeni bir çağa doğru ilerlemek yerine geçmişe, eski ihtişamlara bakarak gerici bir şekilde, gerici modernleşme projesini başlatmıştır.
Bu açıdan Gramsci’nin her krizin aynı zamanda bir yeniden inşa anı olduğunu; aynı zamanda yeniden inşa olmayan hiçbir yıkım olmadığını; tarihsel olarak hiçbir şeyin yerine yeni bir şey koymaya çalışmadan sökülmediğini; her iktidar biçiminin yalnızca bir şeyi dışlamakla kalmayıp aynı zamanda ürettiğini kabul etmesinden daha önemli bir şey yoktur. Bu tamamen yeni bir kriz ve iktidar kavrayışıdır. Sol, krizden söz ettiğinde, tek gördüğümüz kapitalizmin parçalanması ve bizim içeri girip yönetimi ele almamızdır. Eski ekonomik, toplumsal, kültürel düzenin normal işleyişinin bozulmasının, onu yeni şekillerde yeniden örgütleme, yeniden yapılandırma ve yeniden biçimlendirme, modernleştirme ve ilerleme fırsatı sağladığını anlamıyoruz. Gerekirse, Kuzey Doğu’da, Kuzey Batı’da, Galler’de ve İskoçya’da, madencilik topluluklarında ve harap olmuş sanayi merkezlerinde, iç şehirlerde ve başka yerlerde çok sayıda insanın tarihin çöplüğüne gönderilmesine izin vermek pahasına. Kapitalist modernleşmenin ‘yasası’ budur: eşitsiz gelişme, örgütlü örgütsüzlük.
Bu tehlikeli yeni siyasi oluşumla yüz yüze gelindiğinde, ideolojik olarak, klasik Marksist soruyu sorarak onu parçalara ayırmak, hareketsiz kalmaya zorlamak her zaman caziptir. Şu soruyu: gerçekten kimi temsil ediyor? Şimdi, genellikle Sol bu eski klasik Marksist soruyu eski şekilde sorduğunda, aslında bir soru sormuyoruz, bir açıklama yapıyoruz. Cevabı zaten biliyoruz. Elbette Sağ, sermayenin -onun aracından başka bir şey olmayan- devleti ele geçirmesini temsil eder. Burjuva yazarlar burjuva romanlar üretir. Muhafazakar Parti ibadette egemen sınıftır. Vs., vs … Bu, aşikar olanın teorisi olarak Marksizmdir. Soru yeni bir bilgi sunmaz, sadece zaten bildiğimiz cevabı verir. Bu bir tür oyun, Trivial Pursuit olarak siyaset teorisidir. Aslında soruyu sormamızın nedeni gerçekten bilmememizdir.
Thatcherizmin kimi temsil ettiğini basit bir şekilde söylemek gerçekten kafa karıştırıcıdır. Burada hem ulusal hem de uluslararası sermayeyi ‘temsil eden’ ve yeniden yapılandırılmasına yardımcı olan bir küçük-burjuva ideolojisinin kafa karıştırıcı olgusu söz konusudur. Ancak şirket sermayesini ‘temsil’ ederken, tabi ve hakim sınıfların çok önemli kesimlerinin rızasını kazanmaktadır. Bu kadar geniş bir yelpazede farklı konum ve çıkarları içinde barındırabilen ve herkesten birazını temsil ediyor gibi görünen bu ideolojinin doğası nedir? -bu makalenin okuyucularının çoğu da buraya dahildir! Çünkü, hiç kuşkunuz olmasın, hepimizden bir parça da Thatchercı projenin içinde bir yerlerde. Elbette, hepimiz kendimizi yüzde yüz adadık. Ama arada sırada -Cumartesi sabahları, belki de gösteriden hemen önce- Sainsbury’s’e gidiyoruz ve bir parça da olsa Thatchercı bir özneyiz. Tutarlı olmayan, bir kulağımıza serbest, faydacı, piyasa insanı, diğer kulağımıza ise saygın, burjuva, ataerkil erkek sesiyle konuşan bir ideolojiyi nasıl anlamlandıracağız? Bu iki repertuar birlikte nasıl işliyor? Thatcherizm’in çelişkili doğası hepimizin kafasını karıştırıyor. Entelektüel tarzımızda, dünyanın mantıksal bir çelişkinin sonucu olarak çökeceğini düşünüyoruz; bu entelektüelin yanılsamasıdır – ideolojinin tutarlı olması, her parçasının felsefi bir soruşturma gibi birbirine uyması gerekir. Oysa Gramsci’nin organik (yani tarihsel olarak etkili) ideoloji dediği şeyin tüm amacı, farklı özneleri, farklı kimlikleri, farklı projeleri, farklı özlemleri bir konfigürasyona eklemlemesidir. Yansıtmaz, farklılıktan bir ‘birlik’ inşa eder.
Resmi doktrinin iddia ettiği gibi 1983 ya da 1979’dan beri değil, 1975’ten beri Thatcher projesinin pençesindeyiz. 1975 yılı İngiliz siyasetinde bir dönüm noktasıdır. Her şeyden önce, petrol artışı vardı. İkincisi, kapitalist krizin başlangıcıydı. Üçüncüsü, Thatcher liderliğinin gelmesiyle modern Muhafazakarlığın dönüşümüydü. Bu, Gramsci’nin de belirttiği gibi ulusal ve uluslararası faktörlerin bir araya geldiği tersine dönüş anıdır. Bayan Thatcher’ın seçim zaferiyle başlamaz, çünkü siyaset yalnızca seçimlerden ibaret değildir. Bu olay 1975 yılında, Bay Callaghan’ın siyasi solar pleksusunun tam ortasına düşer. Zaten kırık bir dal olan Bay Callaghan’ı ikiye böler. Bir yarısı sevecen, babacan, sosyal muhafazakar olarak kalır. Diğer yarısı ise yeni bir melodiyle dans eder. Kulağına yeni şarkıyı söyleyen siren seslerinden biri, The Times‘ın ekonomi editörü olarak misyonerlik rolünde monetarizmin mimarlarından biri olan damadı Peter Jay’dir. Yeni piyasa güçlerinin, yeni egemen tüketicinin denizciler gibi tepeden geldiğini ilk o görmüştür. Ve geleceğin bu imalarına kulak veren yaşlı adam ağzını açıp ne der? Yakınlaşma durmalı. Oyun sona ermiştir. Sosyal demokrasinin işi bitti. Refah devleti sonsuza dek yok oldu. Bunu karşılayamayız. Kendimize çok fazla para ödüyoruz, kendimize bir sürü sahte iş veriyoruz, çok fazla eğleniyoruz.
İngiliz ruhunun, tadını çıkardığı yasadışı zevklerin ağırlığı altında çöktüğünü görebilirsiniz – müsamaha, tüketim, güzellikler. Hepsi sahte, gösterişli ve süslüdür. Araplar bunların hepsini uçurdu. Ve şimdi farklı bir şekilde ilerlememiz gerekiyor. Bayan Thatcher, bu ‘yeni rotadan’ bahsediyor. İngiliz ruhunun derinliklerinde yatan başka bir şeye de sesleniyor; mazoşizm. İngilizlerin dadı tarafından azarlanmaya ve puding yemeden yatağa gönderilmeye duydukları ihtiyaç. Her iyi bir yazın bedelinin yirmi kötü kışla ödenmesi gerektiği hesabı. Dunkirk Ruhu – ne kadar kötü durumda olursak o kadar iyi davranırız. Bize hediye toplumu vaat etmedi. Dedi ki, demir zamanlar; sırt duvara dayalı; üst dudak sert; harekete geçin; işe koyulun; kazın. Eski, denenmiş gerçeklere, ‘Eski İngiltere’nin bilgeliğine sadık kalın. Aile toplumu bir arada tutmuştur; ona göre yaşayın. Kadınları evlerine geri gönderin. Erkekleri Kuzeybatı sınırına gönderin. Zor zamanlar – çok daha sonra Eski Güzel Günlere dönüş. Sizden uzun bir tasma istedi -bir değil, iki ve üç dönem. Sonunda, dedi, ulusu öyle bir şekilde yeniden tanımlayabileceğim ki, hepiniz bir kez daha, İmparatorluğun çökmeye başlamasından bu yana ilk kez, Sınırsız Büyük Britanya’nın bir parçası olmanın nasıl bir şey olduğunu hissedeceksiniz. Bir kez daha çocuklarımızı ‘oraya’ gönderebilecek, bayrağımızı dalgalandırabilecek, filomuzu karşılayabileceksiniz. Britanya yeniden büyük olacak. Bana göre insanlar Thatcherizm’e oy vermiyorlar çünkü satır aralarındaki önemli noktalara inanıyorlar. Aklı başında insanlar Britanya’nın şu anda harika bir şekilde gelişen, başarılı bir ekonomi olduğunu düşünmüyor. Ancak Thatcherizm bir ideoloji olarak bir halkın korkularına, kaygılarına, kayıp kimliklerine hitap ediyor. Bizi siyaset hakkında imgelerle düşünmeye davet ediyor. Kolektif hayallerimize, hayali bir topluluk olarak Britanya’ya, toplumsal hayale hitap eder. Bayan Thatcher bu deyimi tamamen domine ederken, Sol da çaresizce konuşmayı ‘bizim politikalarımıza’ çekmeye çalışıyor.
Bu çok önemli bir tarihi proje, Britanya’nın gerici modernleşmesi. Sıradan insanları buna ikna edilebilmesinin nedeni enayi ya da aptal oldukları ya da yanlış bilinçle körleştirildikleri değildir. Aslında fikirlerimizin siyasi karakteri sınıfsal konumumuz ya da ‘üretim tarzı’ tarafından garanti altına alınamayacağı için -Sağ’ın insanların deneyimlerine hitap eden, Gramsci’nin ortak duyunun zorunlu olarak parçalı çelişkili doğası dediği şeyin içine giren- onların sıradan özlemlerinin bazılarıyla yankılanan ve belirli koşullarda onları ikincil özneler olarak yeniden kazanabilen bir siyaset inşa etmesi, bizim -hatalı bir şekilde- onların gerekli sınıf çıkarları olarak düşündüğümüz şeyi hegemonize eden tarihsel bir projeye dönüştürmesi mümkündür. Gramsci, çıkarların verili olmadığını, siyasi ve ideolojik olarak inşa edilmesi gerektiğini kabul eden ilk modern Marksistlerden biridir.
Gramsci Defterler‘de bizi krizin anlık bir olay değil, bir süreç olduğu konusunda uyarır; kriz uzun sürebilir ve çok farklı şekillerde çözülebilir; restorasyon, yeniden inşa ya da pasif dönüşüm. Bazen daha istikrarlı, bazen daha istikrarsız; ama derin manada, İngiliz kurumları, İngiliz ekonomisi, İngiliz toplumu ve kültürü 20. yüzyılın büyük bir bölümünde derin bir toplumsal kriz içinde olmuştur.
Gramsci, bu düzenin organik krizlerinin yalnızca siyasi alanda ve endüstriyel ve ekonomik yaşamın geleneksel alanlarında değil, yalnızca eski anlamda sınıf mücadelesinde değil, geniş bir polemikler dizisinde, temel cinsel, ahlaki ve entelektüel sorunlarla ilgili tartışmalarda, siyasi temsil ilişkilerinde ve partilerdeki bir krizde -ilk etapta dar anlamda siyasetle hiç de eklemlenmemiş gibi görünen bir dizi konuda patlak verdiği konusunda bizi uyarır. Gramsci’nin otorite krizi dediği şey, hegemonya krizinden ya da devletin genel krizinden başka bir şey değildir. Biz tam da bu anın içindeyiz. İngiliz toplumsal yaşamında ve kültüründe 1960’ların ortalarından beri böyle bir ‘otorite krizi’ne doğru gidiyoruz. 1960’larda İngiliz toplumunun krizi, ilk başta İngiliz siyasetinin geleneksel merkezinden uzakta görünen yeni antagonizma noktaları etrafındaki bir dizi tartışma ve mücadele ile kendini gösterdi. Sol genellikle sabırla sınıf mücadelesinin eski ritimlerine dönülmesini beklerken, aslında dönüşmekte olan ‘sınıf mücadelesi’ biçimlerinin kendisiydi. Toplumsal mücadelelerdeki bu çeşitlenmeyi ancak Gramsci’nin modern toplumlarda hegemonyanın, modern devlet ve toplum yapıları karmaşıklaştıkça ve toplumsal antagonizma noktaları çoğaldıkça, birçok farklı alanda inşa edilmesi, mücadele edilmesi ve kazanılması gerektiği yönündeki ısrarının çerçevesinde anlayabiliriz.
Dolayısıyla Gramsci’nin bizim için yaptığı en önemli şeylerden biri, bize siyasetin kendisinin ve dolayısıyla iktidar ve otoritenin nasıl bir şey olduğuna dair derinlemesine genişletilmiş bir kavrayış kazandırmaktır. Gramsci’den sonra seçim siyasetini ya da dar anlamda parti siyasetini, hatta devlet iktidarının işgalini modern siyasetin zeminini oluşturan şeyler olarak görme yanılgısına geri dönemeyiz. Gramsci, siyasetin çok daha geniş bir alan olduğunu ve özellikle bizim türümüzdeki toplumlarda, iktidarın kurulduğu alanların muazzam çeşitlilik göstereceğini anlar. Modern toplumda iktidar ve antagonizma alanlarının çoğalmasını yaşıyoruz. Bu yeni aşamaya geçiş Gramsci için belirleyicidir. Ahlaki ve entelektüel liderlik, devletin eğitici ve biçimlendirici rolü, sivil toplumun ‘siperleri ve tahkimatı’, kitlelerin rızası ve yeni bir uygarlık türü ya da düzeyi, yeni bir kültür yaratılması gibi can alıcı meseleleri doğrudan siyasi gündeme taşır. ‘Sürekli Devrim’ formülü ile ‘sivil hegemonya’ formülü arasındaki belirleyici çizgiyi çizer. Bu, manevra savaşı ile mevzi savaşı arasındaki en uç noktadır: Gramsci’nin dünyasının bizimkiyle buluştuğu nokta.
Bu, bazı insanların Gramsci’yi okuduğu gibi, devletin artık önemli olmadığı anlamına gelmez. Devlet, farklı mücadele alanlarının, farklı antagonizma noktalarının bir yönetim rejimine eklemlenmesinde kesinlikle merkezidir. Devlette merkezi bir siyasi projeyi örgütlemek için yeterli gücü elde edebildiğiniz an belirleyicidir, çünkü o zaman devleti planlamak, teşvik etmek, kışkırtmak, istemek ve cezalandırmak, farklı iktidar ve rıza alanlarını tek bir rejime uydurmak için kullanabilirsiniz. İşte bu ‘otoriter popülizm’ anıdır -Thatcherizm aynı anda hem ‘yukarıda’ (devlette) hem de ‘aşağıdadır’ (dışarıda halkla birlikte).
O zaman Bayan Thatcher bile kapitalist devletin tek ve birleşik bir siyasi karaktere sahip olduğunu düşünme hatasına düşmez. Kapitalist devletin -sermaye birikimi ve karlılığın uzun vadeli, tarihsel koşullarını güvence altına almak üzere eklemlenmiş ve belli bir tür burjuva, ataerkil uygarlık ve kültürün koruyucusu olsa da- bir mücadele alanı olduğunun ve olmaya devam ettiğinin gayet iyi farkındadır. Bu, Thatcherizm’in sonuçta sadece egemen sınıfın ‘ifadesi’ olduğu anlamına mı gelir? Elbette Gramsci sınıf, sınıf ittifakları, sınıf mücadelesi gibi konulara her zaman merkezi bir yer verir. Gramsci’nin Marksizm’in klasik versiyonlarından ayrıldığı nokta, siyasetin halihazırda birleşmiş kolektif siyasi kimlikleri, halihazırda oluşturulmuş mücadele biçimlerini basitçe yansıtan bir arena olduğunu düşünmemesidir. Onun için siyaset bağımlı bir alan değildir. Ekonomideki, toplumdaki, kültürdeki güçlerin ve ilişkilerin, belirli iktidar biçimlerini, tahakküm biçimlerini üretmek için aktif olarak üzerinde çalışılması gereken yerdir. Bu, siyasetin üretimidir -bir üretim olarak siyaset. Bu siyaset anlayışı temelde olumsaldır, temelde açık uçludur. Siyasi mücadelenin kaçınılmaz sonucunun ne olacağını öngörebilecek bir tarih yasası yoktur. Siyaset herhangi bir andaki güçler ilişkisine bağlıdır. Tarih, hatalarınızı başka bir kaçınılmaz başarıya dönüştürmek için pusuda beklemez. Kaybedersiniz çünkü kaybedersiniz çünkü kaybedersiniz.
Halkın ‘sağduyusu’ vardır, ancak bu siyasetin sonu değil, sadece başlangıcıdır. Hiçbir şeyi garanti etmez. Aslında Gramsci, ‘yeni kavramlar halk kitleleri arasında son derece istikrarsız bir konuma sahiptir’ der. Tarihin tek bir öznesi yoktur. Özne zorunlu olarak bölünmüştür, bir bütündür; bir yarısı Taş Devri, diğeri ‘ileri bilim ilkelerini, tarihin tüm geçmiş evrelerinden önyargıları, gelecekteki bir felsefenin sezgilerini’ içerir. Bunların her ikisi de insanların kafalarında ve kalplerinde kendilerini siyasi olarak ifade etmenin bir yolunu bulmak için mücadele eder. Elbette onları çok farklı siyasi projelere dahil etmek mümkündür.
Özellikle bugün, eski siyasi kimliklerin çöktüğü bir çağda yaşıyoruz. Artık sosyalizmin, eskiden Sosyalist İnsan olarak adlandırdığımız o tek, biricik özne imgesi üzerinden gerçekleşmesini hayal edemiyoruz. Tek bir akla, tek bir çıkara, tek bir projeye sahip olan Sosyalist İnsan öldü. Ve iyi ki kurtulduk. Belirli bir tarihsel döneme yaptığı yatırımla, belirli bir erkeklik duygusuyla, belirli bir ailevi ilişkiler kümesinde, belirli bir cinsel kimlikte ‘kimliğini’ destekleyen ‘ona’ şimdi kimin ihtiyacı var? Dünyamızdaki insan ve etnik kültürlerin büyük çeşitliliğinin 21. yüzyıla girmesi gereken tekil kimlik olarak ‘ona’ kimin ihtiyacı var? ‘O’ öldü: Bitti. Gramsci, gözlerinin önünde karmaşıklaşan bir dünyaya baktı. Eşitsiz tarihsel gelişimin satır aralarında ortaya çıkan modern kültürel kimliklerin çoğullaşmasını gördü ve şu soruyu sordu: Bu ‘dağınık iradelerin çokluğundan, bu heterojen amaçlardan’ yeni bir kültürel düzenin inşa edilebileceği siyasi biçimler nelerdir? İnsanların gerçekte böyle olduğu düşünüldüğünde, sosyalizmi gerçekleştirecek bir yasa olmadığına göre hem halkın yaşamıyla bağlantı kurabilecek hem de aynı anda onu dönüştürebilecek ve yenileyebilecek örgütlenme biçimleri, kimlik biçimleri, bağlılık biçimleri, toplumsal anlayışlar bulabilir miyiz? Sosyalizm bize tarihin tuzak kapısından bir deux ex machina tarafından teslim edilmeyecektir.
Gramsci her zaman hegemonyanın sadece ideolojik bir olgu olmadığında ısrar etmiştir. Ekonomik olanın belirleyici çekirdeği olmaksızın hegemonya olamaz. Öte yandan, eski mekanik ekonomizmin tuzağına düşmeyin ve sadece ekonomiyi ele geçirebilirseniz, hayatın geri kalanını hareket ettirebileceğinize inanmayın. Modern dünyada iktidarın doğası, siyasi, ahlaki, entelektüel, kültürel, ideolojik ve cinsel meselelerle de ilişkili olarak inşa edilmesidir. Hegemonya sorunu her zaman yeni bir kültürel düzen sorunudur. Gramsci’nin İtalya ile ilgili olarak karşılaştığı soru, şimdi Britanya ile ilgili olarak karşımıza çıkmaktadır; bu yeni uygarlığın doğası nedir? Hegemonya sonsuza kadar kurulan bir lütuf durumu değildir. Herkesi içeren bir oluşum da değildir. ‘Tarihsel blok’ kavramı, pasifize edilmiş, homojen bir yönetici sınıf kavramından kesinlikle farklıdır.
Bu, toplumsal güçlerin ve hareketlerin çeşitlilikleri içinde bir dizi stratejik ittifaka nasıl eklemlenebileceğine dair oldukça farklı bir kavrayış gerektirir. Yeni bir kültürel düzen inşa etmek için, halihazırda oluşmuş bir kolektif iradeyi yansıtmanız değil, yeni bir tarihsel proje başlatmak için yeni bir irade oluşturmanız gerekir.
Thatcherizm ışığında ve sonrasında Gramsci’den bahsediyorum: Thatcherizm ve yeni Sağ’ın İngiliz yaşamı ve siyasetinde temsil ettiği Sol’a meydan okumanın doğasını ve derinliğini anlamak için Gramsci’yi kullanıyorum. Ancak aynı anda kaçınılmaz olarak Sol hakkında da konuşuyorum. Daha doğrusu, Sol hakkında konuşmuyorum, çünkü Sol, örgütlü, emekçi biçimiyle, yeni bir tarihsel projeyi bir araya getirmenin ne anlama geldiğine dair en ufak bir kavrayışa sahip görünmüyor. İnsan öznelerinin, toplumsal kimliklerin zorunlu olarak çelişkili doğasını anlamıyor. Siyaseti bir üretim olarak anlamıyor. İnsanların gündelik yaşamlarında sahip oldukları sıradan duygu ve deneyimlerle bağlantı kurmanın ve yine de bunları daha gelişmiş, modern bir toplumsal bilinç biçimine aşamalı olarak eklemlemenin mümkün olduğunu görmüyor. Toplumumuzdaki muazzam çeşitlilikteki toplumsal güçleri aktif bir şekilde aramıyor ve bunlar üzerinde çalışmıyor. Modern kapitalist uygarlığın doğasında güç merkezlerini çoğaltmak ve böylece yaşamın giderek daha fazla alanını toplumsal antagonizmanın içine çekmek olduğunu görmüyor. İnsanların kafalarında taşıdıkları kimliklerin – öznellikleri, kültürel yaşamları, cinsel yaşamları, aile yaşamları, etnik kimlikleri, sağlıkları – büyük ölçüde siyasallaştığınıkabul etmiyor.
Örneğin, mevcut İşçi Partisi liderliğinin, siyasi kaderinin önümüzdeki 20 yıl içinde, kendisini bir değil, toplumdaki farklı karşıtlık noktalarına hitap edebilecek bir siyaset inşa edip edemeyeceğine bağlı olduğunu anladığını düşünmüyorum; yani farklılıkları içinde onları ortak bir proje içinde birleştirmede. İşçi Partisi’nin siyasi bir güç olarak büyüme kapasitesinin, kesinlikle çok farklı hareketlerin popüler enerjilerinden yararlanma kapasitesine bağlı olduğunu kavradıklarını sanmıyorum; yani partinin dışında, kendisinin başlatmadığı – başlatamadığı – ve bu nedenle yönetemediği hareketleri. Tamamen bürokratik bir siyaset anlayışına sahipler. Eğer bu sözcük İşçi Partisi liderliğinin ağzından çıkmıyorsa, bunda yıkıcı bir şeyler olmalı. Eğer siyaset insanlara yeni talepler geliştirmeleri için enerji veriyorsa, bu durum insanların huzursuz olmaya başladığının kesin bir işaretidir. Birkaçını ihraç etmeli ya da görevden almalısınız. O kurguya, ‘geleneksel İşçi Partisi seçmenine’ geri dönmelisiniz; kitlelerin uzmanları iktidara taşıdığı ve uzmanların kitleler için bir şeyler yaptığı o pasifize edilmiş, Fabian siyaset kavramına: daha sonra… çok daha sonra. Siyasetin hidrolik anlayışına.
Bu bürokratik siyaset anlayışının çeşitli halk güçlerinin harekete geçirilmesiyle hiçbir ilgisi yoktur. İnsanların bir şeyler yaparak nasıl güçlendiklerine dair herhangi bir kavrayışa sahip değildir; öncelikle acil sıkıntıları hakkında; daha sonra güç, siyasi kapasitelerini ve hırslarını genişletir, böylece dünyayı yönetmenin nasıl bir şey olabileceğini yeniden düşünmeye başladılar … Politikalarının, tüm çözümlerin bu en moderniyle -demokratik yaşamın derinleştirilmesiyle- bağlantısı kesildi.
Halkın ulusal-kültürel yaşama katılımı derinleşmeden, sıradan insanlar herhangi bir şeyi gerçekten yönetme deneyimine sahip olamazlar. Siyasetin halkçı kapasiteleri, sıradan insanların kapasitelerini genişletmekle ilgili olduğu fikrini yeniden edinmemiz gerekiyor. Bunu yapabilmek için de sosyalizmin güçlendirmek istediği insanlarla, 20. yüzyılın sonlarında sıradan insanlar olarak onlara ait kelimelerle konuşması gerekir.
İşçi Partisi’nin şu ya da bu konudaki politikasının doğru olup olmadığından bahsetmediğimi fark etmişsinizdir. Bütün bir siyaset anlayışından bahsediyorum; bugün Britanya halkının önünde duran devasa tarihsel seçenekleri siyasi tahayyülümüzde kavrama kapasitesinden. Ulusun kendisine dair yeni anlayışlardan bahsediyorum. Britanya’nın gelecek yüzyıla, tamamen Britanya’nın dünya üzerindeki uzun ve felaket dolu emperyalist yürüyüşü sonucunda oluşmuş bir ‘İngiliz’ olma anlayışıyla ilerleyebileceğine inanıyor musunuz? Eğer gerçekten böyle düşünüyorsanız, İngilizleri yeniden inşa etmek için gereken derin kültürel dönüşümü kavrayamamışsınız demektir. Bugün sosyalizm tam da bu tür bir kültürel dönüşümle ilgilidir.
Şimdi solun bir siyasi partisi için, her ne kadar hükümete, seçim kazanmaya odaklanmış olsa da bence önünde tam da bu tür bir karar var. ‘İşçi sınıfının kitlesel partisi’nin karşı karşıya olduğu tarihsel seçimin doğasını anlayabileceği konusunda iyimser olmamamın nedeni, tam da İşçi Partisi’nin gizliden gizliye hala eski, ekonomik-şirketçi, aşamalı, Keynesyen oyunda biraz daha yol olduğuna inanmasıdır. Burada biraz Keynesçiliğe, orada biraz daha refah devletine, biraz da eski Fabian şeyine geri dönebileceğini düşünüyor … Aslında, geleceğe dair dehşet verici bir vizyona sahip olmasam da dürüstçe bu seçeneğin artık kapandığına inanıyorum. Tükendi. Artık kimse ona inanmıyor. Maddi koşulları ortadan kalktı. Sıradan İngiliz halkı buna oy vermeyecek çünkü hayatın artık böyle olmadığını iliklerine kadar biliyorlar. Thatcherizmin radikal bir şekilde ortaya koyduğu şey, neye geri dönebileceğimiz değil, hangi rotada ilerleyeceğimizdir. Önümüzde tarihi bir seçim var: Thatchercı geleceğe teslim olmak ya da hayal etmenin başka bir yolunu bulmak.
Bayan Thatcher’ın kendisi için endişelenmeyin; Dulwich’te emekli olacak. Ama onun yerini almak için bekleyen, toz gibi kuru, sapasağlam bir sürü üçüncü, dördüncü ve beşinci kuşak Thatcherlar var. Sosyalizmin sonsuza dek yok olmak üzere olduğuna ikna olmuş durumdalar. Bizim dinozor olduğumuzu düşünüyorlar. Başka bir çağa ait olduğumuzu düşünüyorlar. Sosyalizm yavaş yavaş gerilerken, yeni bir çağ doğacak ve bu yeni tür sahiplenici insanlar onun başına geçecek. Gerçek kültürel gücün hayalini kuruyorlar. Ve İşçi Partisi’nin önünde, yumuşak yumuşak, tekneyi sallamadan, seçim oylarının artacağını umarak, tarihsel olarak önemsiz hale gelmek ya da tamamen yeni bir uygarlık biçiminin taslağını çizmeye başlamak arasında bir seçim var.
Sosyalizm demiyorum, zira bu kelime size o kadar tanıdık geliyor ki, hepimizin bildiği eski programı yeniden rayına oturtmaktan bahsettiğimi sanıyorsunuz. Tüm sosyalist projenin modern toplumsal ve kültürel yaşam bağlamında yenilenmesinden bahsediyorum. Güçler ilişkisini değiştirmekten bahsediyorum -bir sonraki genel seçimlerin ertesi günü Ütopya gelsin diye değil, ama eğilimler başka bir şekilde işlemeye başlasın diye. Herkesin herkesle aynı fikirde olduğu, herkesin tamamen aynı olduğu sosyalist bir cennete kimin ihtiyacı var? Tanrı korusun. Demek istediğim, yeni bir uygarlık türünün ne olması gerektiğine ilişkin tarihi tartışmaya başlayabileceğimiz bir yere ihtiyacımızın olduğudur. Marx’ın en çılgın hayallerini bile geride bırakan ve şu anda fiilen elimizde olan muazzam yeni maddi, kültürel ve teknolojik kapasitelerin, Thatcherizmin gerici modernleşmesi için siyasi olarak hegemonize edilmesi mümkün mü? Yoksa bu tarih yapma, yeni insan özneleri yaratma araçlarını ele geçirip yeni bir kültüre doğru itebilir miyiz? Solun önündeki seçim budur.
Gramsci ile bitirelim: “Modern dünyada siyasi partilerin dünya tasavvurlarının geliştirilmesi ve yayılmasında sahip oldukları önemi vurgulamak gerekir, çünkü esasen yaptıkları şey bu tasavvurlara karşılık gelen etik ve siyaseti geliştirmektir ve adeta onların tarihsel ‘laboratuarı’ gibi hareket ederler.”
Çeviri: Yener Çıracı
